Tonkad ar Yezh, gant Saunders Lewis

Troet diwar ar c’hembraeg ha notennet gant Alan Kersaudy, titl orin: “Tynged yr Iaith”

Kavit amañ ma notennoù diwar-benn an droidigezh.

TroidigezhTestenn orin
Ret eo din [boulc’hañ hag echuiñ] skrivañ ar brezegenn-mañ a-raok embannadur statistikoù an niveridigezh a voe warlene war stad ar C’hembraeg e Kembre. Rakwelet a ran e vo ar sifroù a embannor a-benn nebeut ur feuk hag ur vezh evit ar re ac’hanomp a gav dezho ne c’hall ket Kembre bezañ Kembre hep ar C’hembraeg. Diouganiñ a ran ivez e vo diwezh d’ar C’hembraeg evel yezh vev, ha padout a rafe an tuadur a-vremañ, dre zeroù ar c’hentañ kantved warn-ugent, bezet e vo tud c’hoazh war Enez Vreizh da neuze.1Rhaid imi [gychwyn a gorffen] sgrifennu’r ddarlith hon cyn cyhoeddi ystadegau’r cyfrifiad a fu y llynedd ar y Cymry Cymraeg yng Nghymru. Mi ragdybiaf y bydd y ffigurau a gyhoeddir cyn hir yn sioc ac yn siom i’r rheini ohonom sy’n ystyried nad Cymru fydd Cymru heb y Gymraeg. Mi ragdybiaf hefyd y bydd terfyn ar y Gymraeg yn iaith fyw, ond parhau’r tueddiad presennol, tua dechrau’r unfed ganrif ar hugain, a rhoi bod dynion ar gael yn Ynys Prydain y pryd hynny.
Setu neuze berzh ar bolitikerezh a lakas da bal Gouarnamant Bro-Saoz e Kembre gant an diviz a reer anezhañ Emglev Unaniezh Kembre ha Bro-Saoz er bloavezh 1536. Un dro gaer eo d’ar Gouarnamant, a-hed ur pevar c’hantved bennak a renerezh war Gembre, daoust da bep plegenn er bed, daoust da bep cheñchamant e doareoù ar Parlamant hag er modoù gouarn, daoust da bep dispac’h kevredigezhel, bezañ chomet hep ober biskoazh an disterañ kemmadenn el levierezh-se a zismatrañ stad ar yezh Kembraeg e nep melestradurezh, nep lez ha nep testenn ofisiel. Sed a lavaras un den a lezenn en ul lez-varn e 1773:Dyna felly lwyddo o’r diwedd y polisi a osodwyd yn nod i Lywodraeth Loegr yng Nghymru yn y mesur a elwir yn Ddeddf Uno Cymru a Lloegr yn y flwyddyn 1536. Chwarae teg i’r Llywodraeth, trwy ryw bedair canrif o lywodraethu Cymru, er pob tro ar fyd, er pob newid ar ddull y Senedd a moddion llywodraeth, er pob chwyldro cymdeithasol, ni bu erioed anwadalu ar y polisi hwn o ddiddymu’r iaith Gymraeg yn iaith weinyddol mewn na swydd na llys nac unrhyw ysgrif gyfreithiol. Meddai cyfreithiwr mewn llys barn yn 1773:
It has always been the policy of the legislature to introduce the English language into Wales.2
Hag eme Matthew Arnold, enseller skolioù, en e rentañ-kont ofisiel e 1852:Meddai Matthew Arnold, arolygydd ysgolion, yn ei adroddiad swyddogol yn 1852:
[It must always be the desire of a Government to render its dominions, as far as possible, homogenous…] Sooner or later, the difference of language between Wales and England will probably be effaced… an event which is socially and politically so desirable. 3
Ha bremañ c’hoazh en eil hanterenn an ugentvet kantved, er bloaz 1952, e Karta Kevredad ar Skignañ Breizhveuriat (BBC), daoust d’an holl cheñchamantoù a voe e preder hag en emzalc’h pennoù uhel an deskadurezh hag ar sevenadur, e taoljod pled da chom hep ober eus ar c’hembraeg ur perzh rekis d’ar rener ha d’ar c’hadoriad evit Kembre.A hyd yn oed yn ail hanner yr ugeinfed ganrif, yn y flwyddyn 1952, yn Siarter y Gorfforaeth Ddarlledu Brydeinig, er yr holl newid a fu yn agwedd a meddwl arweinwyr addysg a diwylliant, fe ofalwyd peidio ag enwi’r iaith Gymraeg yn gynneddf anhepgor ar reolwr a chadeirydd i Gymru.
Ned on ket evit ankounac’hat e voe cheñchamantoù don meurbet er skolioù. Emañ hiziv Kevrenn Gembreat Ministrerezh ar C’helenn4 o souten ar yezh hag he broudañ kreñvoc’h eget ar galloudoù lec’hel Kembreat. Ober a rin anv eus pouez an dra-se emberr. Met en tu all da ved ar vugale hag ar skol e chom ar fed m’eo ar Saozneg hepken an hini a zo rekis da nep labour pe bost melestradurel e Kembre. Ne voe ket laosket un tamm pennaennoù an Emglev Unaniñ, [daoust d’ar cheñchamantoù bras en neuz prederiañ an traoù a zo gant ar Gouarnamant.]Nid wyf yn anghofio fod newid dirfawr wedi bod yn yr ysgolion. Heddiw y mae Adran Gymreig y Weinyddiaeth Addysg yn noddi’r Gymraeg a’i chymell ar yr ysgolion yn daerach na’r awdurdodau lleol Cymreig. Caf sôn yn nes ymlaen am arwyddocâd hynny. Eithr y tu allan i fyd y plentyn a’r ysgol erys y ffaith mai Saesneg yn unig sy’n angenrheidiol i bob swydd neu offis weinyddol yng Nghymru. Nid yw egwyddor y Ddeddf Uno wedi llaesu dim, [er bod newid o bwys yn agwedd meddwl y Llywodraeth.]
[Pevar bloaz war-lerc’h embann Levrioù Glas5 1847 e skrive Matthew Arnold. E bal a oa broudañ gourc’hemennoù al Levrioù Glas, hag e lakas ar pouez war ar fed ma oa neantañ ar C’hembraeg ul levierezh politikel.] Troomp evelkent davet ar Gembreiz o-unan, anez e teufe ar blouzenn a zo e lagad ar Saoz d’hon herzel a welet an treust a zo e lagad ar C’hembread. Ma lennit lodenn istorel an Danevell-skrid war ar C’hembraeg en Deskadurezh hag er Vuhez6, 1927, [e weloc’h hiziv penaos e treuskompren fall-truezus an danevell stêr ar c’hlemmoù niverus gant Denelourien Gembraek ar c’hwezekvet kantved war stad ar yezh Kembraeg.] Bez ez eus avat arroudenn [an digoradur brudet gant] Morris Kyffin a glemme a-zivoud ur c’hloareg Kembreat –
[Sgrifennai Matthew Arnold bedair blynedd wedi cyhoeddi Llyfrau Gleision 1847. Cefnogi argymhellion y Llyfrau Gleision oedd ei fwriad ef, a rhoes bwyslais ar y ffaith mai polisi politicaidd oedd difodi’r Gymraeg.] Trown gan hynny at y Cymry eu hunain, rhag bod brycheuyn yn llygad y Sais yn peri na welom y trawst yn llygad y Cymro. Os ddarllenwch chi’r rhan hanesyddol o’r Adroddiad ar Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd, 1927, [fe welwch heddiw fod y darlun o’r unfed ganrif ar bymtheg yn camddehongli’n druenus ystyr llawer o achwynion y Dyneiddwyr Cymraeg am gyflwr yr iaith Gymraeg. Ond] mae’r dyfyniad o [ragymadrodd enwog] Morris Kyffin a gwynai am wr eglwysig o Gymro –

“A lavaras ne oa ket dereat da lezel embann levrioù Kembraek e mod ebet, pa venne avat e teskfe an dud ar Saozneg hag e kollfent o C’hembraeg.""A ddoedodd nad cymwys oedd adel printio math yn y byd ar lyfrau Cymraeg eithr ef a fynne i’r bobl ddysgu Saesoneg a cholli eu Cymraeg.”
kement-mañ a zo un testeni reizh war barn ar muiañ-niver ledan a gloer hag a dudjentil Kembreat war levierezh an Dudored. [Heñvel e lavaras Wiliam Salesbury hag an Eskob Morgan. Siôn Tudur a werzaouas war an afer. Gouzout a ouzer hiziv ne oa ket ali gwirion kalzig sujidi Elesbed Kentañ a gaved embannet ha moullet. Ren ar cherif, ar spiour hag ar c’holleter e oa neuze, ha n’eo ket a gredent a lavare ar fur. Dre-se eo ret jubenniñ geriaoueg an Denelourien.]y mae hynny yn dystiolaeth deg i farn y mwyafrif mawr o’r gwyr eglwysig a’r boneddigion Cymreig ar bolisi’r Tuduriaid. [Dywedodd Wiliam Salesbury a’r Esgob Morgan yn debyg. Dywedodd Siôn Tudur hynny ar gywydd. Fe wyddom heddiw nad a ddywedid ar goedd ac ar brint oedd gwir farn amryw byd ddeiliaid Elisabeth y Gyntaf. Gwladwriaeth y siri a’r ysbïwr a’r ceisbwl oedd hi, ac nid a gredai a ddywedai’r call. At hynny, rhaid dehongli geirfa’r Dyneiddwyr.]
Mat eo dimp anavezout daou fed. Da gentañ, ne voe, adalek marv Elesbed betek treuzoù an ugentvet kantved, nag intrudu, na youl gant nep den a bouez e Kembre, evit dizober ar skoulm a unanas Kembre ouzh Bro-Saoz [na mod diarbenn ebet ouzh ar meizad a rouantelezh unan ha dirannus. War-lerc’h 1536] e paouezas mennozh Kembre evel ur vroad, evel un unaniezh istorel, da vezañ ur c’houn, un uhelvennad pe ur fed. Da eil, ne voe kennebeut, goude-se, intrudu politikel betek an ugentvet kantved evit adsevel statud ar yezh Kembraeg ha n’hec’h anavezjod e mod ebet evel yezh ofisiel pe velestradurel. Klask a rejod he feurziskar dre Gembre a-bezh.Mae’n iawn inni gydnabod dwy ffaith. Yn gyntaf, na fu wedi marw Elisabeth hyd at drothwy’r ugeinfed ganrif na chais na bwriad gan neb o bwys yng Nghymru i ddatod dim ar y cwlwm a unodd Gymru wrth Loegr [na gwrthwynebiad o unrhyw gyfri i’r egwyddor o deyrnas gyfunol a diwahân. Ar ol 1536,] fe beidiodd y syniad o Gymru’n genedl, yn undod hanesyddol, a bod yn atgof na delfryd na ffaith. [Yn ail,] o ganlyniad ni bu chwaith unrhyw gais politicaidd hyd at yr ugeinfed ganrif i adfer statws yr iaith Gymraeg na chael ei chydnabod mewn unrhyw fodd yn iaith swyddogol na gweinyddol. Bodlonwyd drwy Gymru gyfan i’w darostyngiad llwyr.
Etre an daou fed-mañ e kaver liammoù strizh. Mard eo ur rouantelezh peurunanet Bro-Saoz ha Kembre [— homogenous eo ger Matthew Arnold —], neuze e teu da vezañ gwirvoud ur yezh Kembraeg istorel un torfed politikel, ur c’houn en ur saviad disheñvel, un dañjer evit an unanded. Setu dres ar pezh a lavarjod en Emglev Unaniezh, el Levrioù Glas hag dre meur a dro all c’hoazh. Ha da-heul oadvezh Elesbed Kentañ, n’en lavarjod ken alies e Kembraeg. Degemer ar mennad all a reas al lennegezh kembraek, degemer Rouantelezh an Emglev. Pennoberenn gentañ oadvezh ar Rouantelezh Unanet [e Kembraeg] eo Gweledigezhioù ar Barzh Kousket7. Ar Rouanez Anna gant Levr Statudoù Bro-Saoz dindan an eil dorn hag ar Bibl didan egile eo harozez ar bennoberenn-hont. Deuit ganin d’ur c’houlz kalz tostoc’h ouzhimp, pan edo an dasorc’hidigezh vroadel Kembre o c’hourc’hemenn Distagadur an Iliz Vroadel diouzh ar Stad e dilennadegoù hollek 1880. Setu a lavaras un eontr-kozh din, John Thommas, eus Liverpool, en ur brezegenn e Kernarvon, e 1880:Rhwng y ddwy ffaith hyn y mae cysylltiad clos. Os un deyrnas gwbl unedig yw Lloegr a Chymru [- homogenous yw gair Matthew Arnold -] yna mae bod iaith Gymraeg hanesyddol yn dramgwydd politicaidd, yn atgo am gyflwr gwahanol, yn berig’ i’r undod. Dywedwyd yn union hynny yn y Ddeddf Uno, yn y Llyfrau Gleision, a throeon lawer. Ond ar ol oes Elisabeth y Gyntaf ni ddywedwyd hynny cyn amled yn Gymraeg. Derbyn y naill egwyddor a wnaeth llenyddiaeth Gymraeg, derbyn y Deyrnas Gyfunol. Clasur mawr cyntaf y Deyrnas Gyfunol [yn y Gymraeg] yw’r Bardd Cwsc. Y frenhines Ann gyda Llyfr Statud Lloegr dan ei naill law a’r Beibl dan y llall yw arwr y clasur hwnnw. Dewch gyda mi i gyfnod llawer nes atom, [pan oedd adfywiad cenedlaethol Cymru yn hawlio Datgysylltiad yr Eglwys Wladol yn etholiad cyffredinol 1880.] Dyma a ddywedodd hen ewythr i mi, John Thomas, Lerpwl, mewn anerchiad yng Nghaernarfon, yn 1880:
“Ur vroad vreizhveuriat veur ez omp, a-zindan an hevelep Gouarnamant, [douget hor mouezh en hevelep parlamant boutin, hag emañ hon nerzh gwirion en hon unaniezh…] ha ret eo din lavaret n’eus ennon met un dakenn a gengred gant ar youc’hadeg a saver en deizioù-mañ evit kaout ur Strollad Kembreat er parlamant.""Un genedl fawr Brydeinig ydym, o dan yr un Llywodraeth, [yn cael ein cynrychioli yn yr un senedd gyffredinol, ac y mae ein gwir nerth yn ein hunoliaeth …] ac y mae’n rhaid imi ddweud nad oes ynof ond ychydig o gydymdeimlad â’r cri a godir yn y dyddiau hyn am gael Plaid Gymreig yn y senedd.”
Dres an hevelep savboent ha Matthew Arnold, nemet oa poellekoc’h Arnold – e Saozneg e lavaras-eñ [e venne marv ar C’hembraeg.]Yn union yr un safbwynt â Matthew Arnold, ond bod Arnold yn fwy rhesymegol – yn Saesneg y llefarodd ef [a mynnai dranc y Gymraeg.]
A-benn an naontekvet kantved e kaved a-walc’h a destenïoù diwar-benn efedoù an Emglev Unaniezh war ar yezh. En ul lizher latin e 1700 e lavaras Sebastian Price, a Lanvillin, ne oa ket mui ar C’hembraeg a-benn neuze ur yezh a gomzed estreget gant ar werin vihan. D’an ampoent edo Elis Wynne oc’h echuiñ e droidigezh Reolennoù ar Vuhezegezh Santel gant Jeremy Taylor8. En trede pennad e teu da dabutal diwar-benn deverioù ‘ar re a eure kaout o zammoù kargoù uhel’, hag e lavaras:Erbyn y ddeunawfed ganrif ceir digon o dystiolaeth i effeithiau’r Ddeddf Uno ar yr iaith. Dywedodd [Thomas] Sebastian Price o Lanfyllin mewn llythyr Lladin yn 1700 fod y Gymraeg erbyn hynny wedi peidio â’i harfer oddieithr gan y werin iselradd. Yr oedd Elis Wynne ar y pryd yn gorffen ei gyfieithiad o Reol Buchedd Sanctaidd Jeremy Taylor. Yn y drydedd bennod fe ddaw at drafodaeth ar ddyletswyddau ‘y sawl a gâdd eu rhan o’r uchel-swyddau’, ac ebr ef:
“Deverioù ar Roueed, ar Varnerien ha Renerien ar Stad hag an Iliz, estreget bezañ stank ha pounner, a zo ivez dizere siwazh e-sell ar Yezh Kembraek.""Dyletswyddau Brenhinoedd a Barnwyr a Llywodraethwyr Gwledig ac Eglwysig, heb law eu bod yn faith ac yn ddyrus, maent hefyd yn amherthnasol sywaeth i’r laith Gymraeg.”
Bennigañ a rin Ellis Wynne evit ar siwazh-mañ, daoust dezhañ bezañ en holl ken hedro ha John Thomas. [Soñj ho peus emañ-eñ e Gweledigezhioù ar Barzh Kousket o tiskouez ar C’hembraeg evel yezh ar gannaded ha lizhiri d’ar Roueed. Hogen, siwazh ivez, Roue an Ifern hag an Ankou eo ar roueed-se: int-i ar pennoù bras diwezhañ e piaou ar C’hembraeg.]Byddaf yn bendithio Ellis Wynne am y sywaeth yna, er ei fod yn lawn mor anghyson â John Thomas. [Fe gofiwch ei fod ef yn y Bardd Cwsc yn dangos y Gymraeg yn iaith llysgenhadon a llythyrau brenhinoedd. Ond, ysywaeth hefyd, Brenin Uffern ac Angau yw’r brenhinoedd: hwy’n bellach o lywodraethwyr piau’r Gymraeg.]
Setu penaos e voe Emglev Unaniezh evit bac’hañ ar C’hembraeg e-maez a lezioù ar velestrerien, e-maez a dier aotrounez ar Rouantelezh, e-maez a ved renerien ar gevredigezh, e-lec’h m’en em ouestled da bep kelennadurezh, pep teknik, pep arzh ha pep skiant. An Ao. Arlwyn Prosser a ziskouezas Williams Pantycelyn o keuziañ heñvel:Felly y bu i’r Ddeddf Uno gau’r Gymraeg allan o lysoedd llywodraethwyr a thai bonedd y deyrnas, allan o fyd arweinwyr cymdeithas lle y ceid trafod pob dysg a thechneg a chelfyddyd a gwyddor. Dangosodd Mr Alwyn Prosser fod Williams Pantycelyn yn cwyno’n debyg:
“En holl arzoù a studi ar broadoù all, ha troet da Beurvadelezh veur enno, ned eus a-vec’h Levr e Kembraeg hag a ziskouez petra eo unan ag an Arzoù-mañ… Pegeit e c’houzañvo ar Gembreiz ur seurt diouiziegezh?""O’r holl gelfyddydau ag y mae gwledydd eraill yn ei astudio, ac wedi dyfod i Berffeithrwydd mawr ynddynt, nid oes brin Lyfr yn Gymraeg ac sydd yn dangos pa beth yw un o’r Celfyddydau hyn… Pa cyhyd y goddef y Cymru y fath anwybodaeth a hyn?”
He gouzañv a reas ar Gembreiz. Ur arnod all e-sell zaskoriñ d’ar C’hembraeg ec’honder aked hag azaouez e oa Kemennoù Kevredigezh ar Genvreudeur,9 [e 1755]. Lavaret a reas Richart Morris diwar o fenn en ul lizher da William Vaughan:
Ei oddef a wnaeth y Cymry. Cais arall i edfryd i’r Gymraeg ehangder diddordeb a diwylliant bonedd oedd Gosodedigaethau Cymdeithas y Cymmrodorion, [1755]. Dywedodd Richard Morris amdanynt mewn llythyr at William Vaughan:
“Ni eo ar re, ar Genvreudeur, a ziguzho d’ar bed talvoudegezh ar Yezh kozh-mañ, e livioù ken kenedus, ma cherisor hiviziken an enor d’he c’homz e touez an dud desket ha noblañsoù ar Rouantelezh, ya, e lez ar Roue, hervez doareoù gwechall.""Nyni y Cymmrodorion a ddatguddiwn i’r byd werthfawrogrwydd yr hen laith hon, mewn lliwiau mor brydferth, ag y bydd ei chyfrio rhagllaw yn anrhydedd ei siarad ym mhlith Dysgedigion a Dyledogion y Deyrnas, ie, yn llys y Brenin, mal yr arferid gynt.”
Hogen en em gavas dipitet ha c’hwerv Richard Morris eta. Fellout a reas ar Genvreudeur da vagañ ur rummad etre Kembraek desket. Hag an teul pouezus da heul a-zivoud stad ha levezon ar C’hembraeg eo al lodenn vras a skrivas R. W. Lingen el Levrioù Glas, e 1847. Trubardiezh al Levrioù Glas5 eo an anv a rejod d’an danevellskrid-se e Kembre. An Ao. Reginald Coupland a zalc’h [en e labour Broadelouriezh Kembreat ha Skosat10] eo Trubardiezh al Levrioù Glas an hini a vroudas buhez er vroadelouriezh kembreat. Coupland eo da vat an istorour nemetañ a voe graet stad reizh ha diuntu gantañ eus an danevellskrid. [Dibaot e chom c’hoazh ar skrivagner Kembreat anzavet gantañ ar pezh a zo gwir, m’eo al Levrioù Glas-se ar vammenn istorel bouezusañ en hon dalc’h evit an naontekvet kantved hag emañ enni ur bern gouiziegezh digorvoet c’hoazh.] Ne rin bremañ met menegiñ ur bajenn a gendalc’h gant Ellis Wynne, Richard Morris ha Williams Pantycelyn, panevet e skriv Lingen e kreiz an dispac’h industriel [e Kreisteiz Kembre], pa oa traoñiennoù ar glaou hag an houarn dindan arsailh milieroù a beorion diwar maezioù kouerel Kembre, hag eñ ha lavaret:Ond ei siomi a’i chwerwi a gafodd Richard Morris yntau. Methodd gan y Cymmrodorion fagu dosbarth canol diwylliedig Cymraeg. A’r ddogfen bwysig nesaf ynghylch sefyllfa a dylanwad y Gymraeg yw adran fawr R W Lingen yn Llyfrau Gleision 1847. Brad y Llyfrau Gleision yw’r enw a roddwyd ar yr adroddiad hwn yng Nghymru. Deil Syr Reginald Coupland [yn ei gyfrol Welsh and Scottish Nationalism] mai Brad y Llyfrau Gleision a frathodd i fywyd genedlaetholdeb Cymreig. Coupland yn wir yw’r unig hanesydd sy wedi trafod yr adroddiad yn deg a chytbwys. [Prin fod neb awdwr o Gymro eto wedi cydnabod yr hyn sy’n wir, mai’r Llyfrau Gleision hyn yw’r ddogfen hanesyddol bwysicaf a feddwn yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg a bod ynddi stôr o wybodaeth nas defnyddiwyd eto.] Ni wnaf i’n awr ond dyfynnu un tudalen sydd yn olyniaeth Ellis Wynne a Richard Morris a Williams Pantycelyn, ond bod Lingen yn sgrifennu yng nghanol y chwyldro diwydiannol [yn Neau Cymru] pan oedd cymoedd y glo a’r haearn yn gyrchfa i filoedd o dlodion amaethyddol ardaloedd gwledig Cymru, ebr ef:
My district exhibits the phenomenon of a peculiar language — [ystyr peculiar yw priodol, iaith neilltuol i’r bobl hynny] — isolating the mass from the upper portion of society; [and as a further phenomenon,] it exhibits this mass engaged upon the most opposite occupations [at points not very distant from each other]; being, on the one side, rude and primitive agriculturists living poorly and thinly scattered; on the other, smelters and miners, wantoning in plenty, and congregated in the densest accumulations. [An incessant tide of immigration sets in from the former extreme to the latter … Externally it would be impossible to exhibit a greater contrast … than by comparing the country between the rivers Towi and Teifi with Merthyr, Dowlais, Aberdare, Maesteg, Cwm Afon … Yet the families which are daily passing from the one scene to other do not thereby change their relative position in society. A new field is opened to them, but not a wider. They are never masters … It is still the same people.] Whether in the country or among the furnaces, the Welsh element is never found at the top of the social scale … Equally in his new as in his old home, the language keeps him under the hatches, being one in which he can neither acquire nor communicate the necessary information. [It is a language of old-fashioned agriculture, of theology, and of simple rustic life, while all the world about him is English …] He is left to live in an underworld of his own, and the march of society goes… completely over his head.11
Gwiriegezh ha reizhidigezh Lignen sko ac’hanomp hiziv. Un tammig ouzhpenn un hanter-kantved diwezhatoc’h pa zistroas an Ao. D. J. Williams, en e levr “Pa oan c’hwec’h warn-ugent”12, er mengleuzioù glaou Cwm Rondda. Ned eus tra, en taolennadur a ro eus Ferndale e deroù an ugentvet kantved a savfe a-enep an taolennadur a gaved gant Lingen [e 1847. N’eo ket cheñchet dre galz an degouezhioù, nag an dere nag an doare bevañ.] Heñvel en e ziazezoù eo deskrivadur ar Sadorn noz hag ar Sul noz e Merthyr gant hini Lignen ouzh hini an hevelep nozioù e Ferndale gant D. J. Williams. Gwir eo e ro D. J. ec’honder e gendruez hag e garantez evit an anien denel e pep degouezh ha Lingen a zielfenn ent-yen hep skoulmañ e deod. Lavaret ar wirionez lemm war a welas hag a glevas a reas Lignen ha diskouez tonkad dibare ar yezh Kembraeg hag ar gevredigezh a komze Kembraeg goude tri c’hantved miret gantCywirdeb a chraffter Lingen sy’n ein taro ni heddiw. Ychydig dros hanner canrif yn ddiweddarach aeth Mr D J Williams Yn Chwech ar Hugain Oed i’r pyllau glo yng Nghwm Rhondda. Nid oes dim yn y darlun a ddyry ef o Ferndale ar gychwyn yr ugeinfed ganrif sy’n groes i’r darlun cyffredinol a gafwyd gan Lingen [yn 1847. Nid yw’r amgylchiadau na’r cyflwr byw na’r dulliau byw wedi newid fawr.] Y mae disgrifiad Lingen o nos Sadwrn a nos Sul ym Merthyr yn rhyfedd o debyg yn ei hanfodion i ddisgrifiad D J Williams o’r nosau hynny yn Ferndale. Gwir fod D J yn rhoi o helaethrwydd ei gydymdeimlad a’i hoffter o’r natur ddynol ym mhob cyflwr, a Lingen yn dadansoddi’n oer heb flewyn ar ei dafod. Dweud y gwir llym am a welodd ac y glywodd a wnaeth Lingen a dangos tynged anesgor yr iaith Gymraeg a’r gymdeithas a siaradai Gymraeg wedi tair canrif o’u cadw gyda’r
An Diaoul dindan an harzell,
ha bac’het, paotrig, da vat.		diawl o dan yr hatsus
Yn sownd co bach dan glo.
N’eus ket keit-se e tiskouezas ar C’helenner Brinley Thomas ma voe an dispac’h industriel an hini a viras ar yezh Kembraeg bev en eil hanterenn an naontekvet kantved. Hep traoñiennoù glaou ha labouradegoù Kreisteiz ar Vro he dije troet al lanv tud eus maezioù Kembre da doc’hor ar yezh Kembraeg, dres er mod ma voe an Naonegezh en Iwerzhon ul lazh evit ar Gouezeleg. [A-benn 1911 emedo kalz ouzhpenn eget hanter ar boblañs Kembraek o chom e tiriadoù ar glaou, ‘wantonning in plenty’13 hervez Lengin ha setu penaos e reas berzh Hollouiziegezh14 Thomas Gee hag an embann ledan Kembraek. Dija e 1847,] en doa merzet an dra-se Lignen ha rakwelet pelloc’h c’hoazh. Ned oa gant ar Gembreiz, emezañ, dedenn ebet er politikerezh. Un test a lavaras dezhañ e krede Kembreiz ar menezioù a savas a-du gant Kartaourien Frost ma oa kemer dalc’h war Londrez e oa o fal, stourm eno un emgann meur ha gounid ur rouantelezh. Setu, a gav din, ul liamm gant barzhonegoù diougan hag emgann Bosworth, ha propaganda barzhed Brezelioù ar Roz a zougas Herri Tudor bete Londrez. Kit yac’h, Jafrez Menoe, pa glevjomp mat heklev diwezhañ ho Prud15. War ar memes ton, setu kavadenn iskisañ ha strafuilhusañ al Levrioù Glas. Diwar-benn ar politikerezh kempredel e lavaras Lingen ma oa ar Saozon ar re a zouge pep esmae politikel d’ar yoc’hadoù glaouaerien Kembreat, ha setu rakwel ar saoznegañ e luskad al Labourerien a oa da zegas Keir Hardie eus Glasgow da vezañ levier ar Gembreiz. Ne gemeras ket perzh an tiriadoù industriel d’ar c’hwezh nevez er vuhez kevredigezhel Gembraek nag e lennegezh an eisteddfodoù16. Aozañ a rejont o buhez en traoñiennoù poblek war pimpatrom ha framm ar vuhez diwar ar maez gant an iliz e he c’hreizig-kreiz. Edo an ilizioù protestant Kembraek o skoulmañ a-gevret maezioù ha kêrioù. Ha war un dro en o dalc’he en o sav.Yn ddiweddar bu’r Athro Brinley Thomas yn dangos mai’r chwyldro diwydiannol a gadwodd yr iaith Gymraeg yn fyw yn ail hanner y ganrif ddiwethaf. Heb gymoedd glo a gweithiau’r Deheudir troesai’r dylifiad pobl o Gymru wledig yn dranc i’r Gymraeg megis y bu’r newyn yn Iwerddon yn dranc i’r Wyddeleg. [Erbyn 1911 yr oedd llawer rhagor na hanner poblogaeth Gymraeg Cymru yn ardaloedd y glo, ‘wantoning in plenty’ chwedl Lingen, a dyna sut y llwyddodd Gwyddoniadur Thomas Gee a’r cyhoeddi helaeth Cymraeg. Eisoes yn 1847] yr oedd Lingen wedi sylwi ar hyn a rhagweld ychwaneg. Nid oedd gan y Cymry, ebr ef, ddiddordeb mewn gwleidyddiaeth. Dywedodd un tyst wrtho fod y Cymry o’r bryniau a aeth i ymuno gyda Siartwyr Frost yn credu mai cyrchu Llundain oedd eu nod, ymladd yno un frwydr fawr ac ennill teyrnas. Dyna, mi dybiaf i, ddolen gyswllt â’r cywyddau brud a brwydr Bosworth, a phropaganda beirdd Rhyfeloedd y Rhos a ddug Harri Tudur i Lundain. Ewch yn iach, Sieffre o Fynwy, clywsom atsain olaf eich Brut. Ar un wedd dyna ddatguddiad rhyfeddaf a mwyaf cyffrous y Llyfrau Gleision. Ond am wleidyddiaeth gyfoes dywedodd Lingen mai Saeson o Loegr a ddygai bob cyffro gwleidyddol i’r meysydd glo Cymreig, a dyna ragweld y Seisnigo ar y mudiad Llafur a oedd i ddwyn Keir Hardie o Glasgow i fod yn arweinydd y Cymry. Ni chyfrannodd yr ardaloedd diwydiannol ddim newydd chwaith i’r bywyd cymdeithasol Cymreig nac i lenyddiaeth yr eisteddfodau. Trefnasant eu bywyd yn y cymoedd poblog ar lun a delw y bywyd gwledig a’r capel yn ganolfan iddo. Yr oedd Anghydffurfiaeth Gymraeg yn clymu’n undod wlad a thref. A’r un pryd yn eu cadw yn eu hunfan.

Ma roas ar c’hilstourm a-enep al Levrioù Glas buhez d’ar vroadelouriezh Kembreat en eil hanterenn ar c’hantved, ret anavezout eo al Levrioù Glas an hini a voe trec’h. Ha daoust d’an holl gounnar ha fulor e tegasjont, daoust d’an holl enebiezh entanet gant taolennoù du livet gant ar brotestantiezh e Kembre, ent-souezhus mat e tegemeras Kembre a-bezh, peurgetket ar Brotestanted, pep politikerezh ha gourc’hemenn gant an danevell-skrid daonet. Gouestlet o deus renerien ar Vroad, tud lik ha leaned o gwellañ nerzhioù e savidigezh ur sistem kelenn Saoznek e pevar c’horn Kembre, eus ar skol-vamm betek dibenn an eil derez, ha tri c’hampus Skolveurel, gant Karta ar Skol-Veur evit togañ ar marc’had. Dastumet e voe arc’hant al labourer Kembreat evit ar c’hampusoù. ‘E wenneg kaezh a roas evit sevel ar skolaj’ gantañ ar pal e paouezfe e vab-eñ mestroniañ yezh e dad, istorioù e dadoù na gouzout grik eus ‘heklev barzhonegoù e yaouankiz pell.’ Alies e lavarjod ma oa disheñvelded etre skolajoù Skol-Veur Kembre ha skolioù-meur kêrioù kenwerzh ha greantel Bro-Saoz er fed ma’z eo aotrounez kenwerzh ha greantel an hini a grouas an ensavadurioù Saoz hogen eo gwenneien ar werin an hini a savas Skolajoù Kembre. Hep mar ez eus gwirionez amañ; ned eo met evit c’hwervaat an drajedienn avat. Rak un drajedienn c’hodisus ha c’hwerv eo Skol-Veur Kembre, frouezh pennañ an dihun broadel ar werin Gembreat ha Kembraek. Sellit ouzh Skol-Veur Jeruzalem hiziv m’eo an Hebraeg, a oa ur yezh varv remziadoù ha remziadoù a-raok Krist, yezh deskiñ an holl gelennadurezh eno, war ar skiantoù linkañ ha modernañ a zo. Grit stad ouzh skolioù-meur e Bro-Suis, hini Ghent ha hini Louvain e Bro-Belgia. Ha sellit bremañ ouzh Skol-Veur Gembre, bremañ gant he c’hwec’h kampus. Daoust petra lavarimp eus Yann gembraeger er pevar c’hampus pennañ anezhi? Daoust petra a lavarimp eus ar c’hevrennoù kembraeg anezhi o-unan, goude holl labour enklask Kreizenn ar Studioù Keltiek17 evit krouiñ geriaouegoù teknikel? Ne c’haller lavaret difrom met ar pezh a lavaras Lingen en e Levrioù Glas:
Os adwaith yn erbyn y Llyfrau Gleision a roes gychwyn i genedlaetholdeb Cymreig yn ail hanner y ganrif, rhaid cyfaddef hefyd mai’r Llyfrau Gleision a orfu. Er cymaint y digofaint a’r cynddaredd a gyffroisant, er cymaint y protestio pybyr oblegid eu darlun du o Anghydffurfiaeth Cymru, yn rhyfedd iawn fe fabwysiadodd Cymru gyfan, Angyhydffurfiaeth Cymru’n arbennig, holl bolisi a phrif argymhellion yr adroddiad enbyd. Rhoes arweinwyr y genedl, yn lleygwyr ac yn weinidogion, eu hegni gorau glas i sefydlu cyfundrefn addysg Saesneg drwyadl ym mhob rhan o Gymru o’r ysgol elfennol hyd at golegau normal a thri choleg prifathrofaol, a Siarter Prifysgol i goroni’r cwbl. Casglwyd arian y gweithiwr o Gymro at y colegau prifysgol. ‘Rhoes ei geiniog brin at godi’r coleg’ er mwyn i’w fab ei hunan beidio â medru nac iaith ei dad nac ystorïau’i dadau na gwybod dim am ‘adlais cerddi ei ieuenctid pell’. Mynych y dywedwyd mai’r gwahaniaeth rhwng colegau Prifysgol Cymru a phrifysgolion dinasoedd masnachol a diwydiannol Lloegr yw mai meistri masnach a diwydiant a greodd y sefydliadau Seisnig ond ceiniogau’r werin a gododd golegau Cymru. Diau fod gwir yn hynny; nid yw ond yn chwerwi’r trasiedi. Canys trasiedi eironig a chwerw yw Prifysgol Cymru, ffrwyth pennaf deffroad cenedlaethol y werin Gymreig a Chymraeg. Edrychwch ar Brifysgol Jerwsalem heddiw a’r Hebraeg a oedd yn iaith farw hir oesoedd cyn Crist yn gyfrwng ei holl hyfforddiant yn y gwyddorau mwyaf cyfrwys a modern. Ystyriwch brifysgolion y Swistir, a Ghent a Louvain yng ngwlad Belg. Yna edrychwch ar Brifysgol Cymru gyda’i chwe choleg mwyach. Beth a ddywedwn ni am y Cymro Cymraeg yn y pedwar coleg cyflawn? Beth a ddywedwn ni am yr adrannau Cymraeg eu hunain, er holl gais Bwrdd y Gwybodau Celtaidd i greu geirfaoedd i’r technegau? Ni ellir mewn gwaed oer ond dweud a ddywedodd Lingen yn y Llyfrau Gleision:
Equally in his new as in his old home his language keeps him under the hatches … His superiors are content simply to ignore his existence. He is left to live in on under-world of his own, and the march of society goes completely over his head.18

Setu hiziv ar wirionez a-zivoud ar C’hembraeg e Skol-veur Gembre; ha hini ar Gembreiz Kembraek he c’hrouas-hi, he soutenas-hi, troet da sot gant he derezioù enor-hi, ha laouen gant m’eo un arouez eus freuz ar C’hembraeg nep diplom hec’h enorioù. Kiriekoc’h eget nep ensavadur all eo Skol-Veur Gembre ma n’eo ket al lennegezh Kembraek evit livañ un daolenn glok eus buhez ar sevenadur. Politikerezh Skol-Veur Gembre eo politikerezh Emglev Unaniezh 1536, hini Matthew Arnold ha hini al Levrioù Glas; ha hini a c’hoanta ar C’hembreiz Kembraek.		Dyna’r gwir heddiw am y Gymraeg ym Mhrifysgol Cymru; a Chymru Gymraeg a’i creodd hi, ei chynnal hi, dotio ar ei graddau anrhydeddus hi, a bodloni mai gradd diraddiad y Gymraeg yw diploma ei hanrhydedd hi. Y mae Prifysgol Cymru yn fwy cyfrifol nag unrhyw sefydliad arall fod yn amhosibl heddiw i lenyddiaeth Gymraeg fod yn ddarlun cyflawn o fywyd gwareiddiad. Polisi Prifysgol Cymru yw polisi Deddf Uno 1536 a pholisi Matthew Arnold a’r Llyfrau Gleision; ac y mae Cymru Gymraeg yn bodloni.
Troomp war an tuoù politikel dihun Kembreat en naontekvet kantved hag e welomp dres an hevelep dismeg war ar C’hembraeg. Daoust d’ar C’hembraeg bezañ danvez luad ha tagadennoù ar varnerien, an eskibien hag ar gargidi ar velestradurezh, ne savas den da c’hourc’hemenn he gwirioù er parlamant na war al leurenn. Bez e voe doñjer eskibien ha personed an Iliz Stad e-keñver ar Gembreiz hag o enebiezh d’ar C’hembraeg evit ur rann vras en arguz e tu an Dispartiañ1, ur rann ivez en arguz war an Deog. Koulskoude eo Cymru Fydd2 an hini a rae danvez goapaerezh Ermys ap Iwan e 1891 :

1An ‘Disestablishment’, bezet an dispartiañ etre an Iliz hag ar Stad.

2Kembre a Vo		Trown at weddau politicaidd y deffroad Cymreig yn y ganrif ddiwethaf ac fe welwn yn union yr un diystyru ar y Gymraeg. Er bod yr iaith yn destun gwawd ac ymosod barnwyr ac esgobion a gweision sifil, ni chododd neb i fynnu ei hawliau iddi yn y Senedd nac ar lwyfan. Bu gwrthgymreigrwydd esgobion a phersoniaid yr Eglwys Wladol a’u gelyniaeth i’r Gymraeg yn rhan fawr o’r ddadl o blaid Datgysylltiad, yn rhan hefyd o ddadl y Degwm. Ond testun dychan Emrys ap Iwan oedd Cymru Fydd yn 1891:
Dav eo din lavarout deoc’h ez eus c’hoazh kalz a Yannick-Davidson1 a-raok ar bloavezh 1890 ezel da gevredigezhioù e-giz Kumree Fidd … Kement-se, e sell gounid bruderezh hag evit marc’hañ war ar santad Kembreat er poellgorioù, er c’huzulioù hag er Parlamant dre en em blegañ da echuiñ pep prezegenn dre leukel en ur C’hembraeg dar-fraezh ‘Oad an douar d’ar C’hembraeg.’ Ha setu tout.Mi a ddylwn ddweud wrthochi fod llawer hyd yn oed o Ddic- Sion-Dafyddion cyn y flwyddyn 1890 wedi ymuno â chymdeithasau Cymreig a fath Kumree Fidd … yr oeddenw, er mwyn ennill cyhoeddusrwydd, ac er mwyn marchogaeth ar y teimlad Cymreig i bwyllgorau, i gynghorau, ac i’r Senedd, yn ymostwng i ddibennu pob araith trwy ddywedyd mewn Cymraeg go ddyalladwy ‘Oes y byd i’r iaith Gymraeg’. Ond dyna’r cwbl.
Meus aon eo abalamour d’an dra-mañ e lakaas kevredigezhioù Cymbru Fydd en o frogram 1894 ‘Envel kemennerien ofisiel hag a vestrognfe ar C’hembraeg.’ Daou vloavezh war-lerc’h, e prezegenn Cymru Fydd, e voe graet un diskleriadur gant prezidant Kevredigezh Frankizelour Kerdiz, ur Saoz a genwerzhour anvet Bird. E c’herioù a lakaas an Ao. T. I. Ellis e Kembraeg: ‘Emañ dre Greisteiz Kembre milieroù war vilieroù a Saozon… poblañsoù a zivroidi liesseurt na vo biken evit plegañ da veli ar mennozhioù Kembreat.’ War ar ger e teuas diouzhtu-souden ur fallaenn da Gymru Fydd; ha kerkent goude, hep disemplañ ha hep ober trouz, e loc’has.Efallai mai oherwydd hyn y rhoes Cymdeithasau Cymru Fydd ar eu rhaglen yn 1894 ‘Penodi swyddogion cyhoeddus a fedrai Gymraeg’. Dwy flynedd wedyn yng nghynhadledd Cymru Fydd cafwyd datganiad gan Iywydd Cymdeithas Ryddfrydol Caerdydd, Sais a gwr busnes o’r enw Bird. Roes Mr T I Ellis ei eiriau ef i Gymraeg: ‘Y mae drwy Ddeheubarth Cymru filoedd ar filoedd o Saeson … poblogaeth gosmopolitan na fydd iddi ymostwng i dra-arglwyddiaeth syniadau Cymreig.’ Ar y gair syrthiodd Cymru Fydd i lewyg yn y fan a’r lle; yn fuan wedyn, heb ddadebru a heb stwr, ymadawodd.
Daoust hag-eñ ez eus un netra a hengoun politikel diogeladur ar yezh Kembraek? Neket goulenn hag-eñ ez eus un hengoun fougasiñ e-pad prezegennoù politikel pe gant politikourien war leurenn an Eisteddfod. Kentoc’h avat, gwelet ar yezh evel m’eo bet Gouarnamant Bro-Saoz o he gwelet a-viskoazh, evel ur gudenn bolitikel hag ouzh he gwelet neuze o sevel evel ur banniel argad?A oes o gwbl draddodiad o amddiffyn politicaidd i’r iaith Gymraeg? Nid gofyn yr wyf a oes traddodiad o frolio’r iaith mewn areithiau politicaidd neu gan wleidyddion ar lwyfan eisteddfod. Yn hytrach gweld yr iaith fel y mae Llywodraeth Lloegr wedi ei gweld hi erioed, yn fater politicaidd, ac o’i gweld hi felly ei chodi hi’n faner i frwydr?
Dec’hel a rae an diwezhañ-marv John Arthur Prince e oa un draig eus ar spered-hen er c’hlemmoù douget gant mirerien-an-iliz Trefdraeth en Enez Von e 1773 a-enep envel ur Saoz unyezhek da berson ar barrez. Koulskoude e lizhiri, barzhoniezh ha skridoù Evan Evans, Ieuan Brydydd Hir, e kaver ur propaganda pounner a-enep ar bolitikerezh a venn treiñ an ilizioù parrez en ur benveg da ziskar ar C’hembraeg. Diwall e genseurted a reas hag e lavaras ivez:Daliai’r diweddar John Arthur Price fod peth o’r ysbryd hwnnw yn yr achos cyfreithiol a ddug wardeiniaid Trefdraeth ym Môn yn 1773 yn erbyn penodi Sais uniaith yn berson y plwy. Ond yn llythyrau a cherddi a thraethodau Evan Evans, Ieuan Brydydd Hir, y ceir propoganda pendant yn erbyn y polisi o droi’r eglwysi plwy yn foddion i ddifodi’r Gymraeg. Ofnodd ei gyfeillion amdano ac ebr yntau:
Hep mar eo re galet ar skridoù a-enep an Eskibien Anglikan; [hag ur bihan a dra e vefe evito rannañ ma c’horf etre daou… Sur e vennen e vije bet moullet un dra eus ar seurt… Embannet en deus ur Richardson ul levr a-du gant ar Ouezeled, a zo bec’hiet en hevelep tro-gamm hag ez omp-ni…] Emañ ganin ur baperenn bennak… bet skrivet e Latin… Lizher an Tad Reverant Ioan Elphin, Kannad Apostolek Kevredigezh Jezuz d’ar Gembreiz Pabek… e pehini e ra meneg a-builh a-zivoud Reuz ar Feiz er vro-hont… Ur wirionez kriz eo an dra-se.Diau mai rhy flanellym yw’r traethawd yn erbyn yr Esgyb Eingl; a bychan fyddai ganddynt fy nhorri yn ddeuddarn … Mi a fynnwn yn ddiau fod rhywbeth o’r fath yna wedi ei argraffu … Y mae un Richardson wedi cyhoeddi llyfr o blaid y Gwyddelod, ag sydd yn cael yr un cam â ninnau … Y mae gennyf i ryw bapuryn … wedi ei ysgrifennu yn Lladin … Llythyr y Parchedig Dad loan Elphin, Cennad Apostolaidd Cymdeithas yr lesu at y Cymry Pabaidd … ym mha un y mae yn mynegi yn helaeth yng nghylch Helynt Crefydd yn y wlad honno … Y mae hwn yn finiog gethin.
Er c’hantved da heul e kavjod beli Michael (D.) Jones hag an amprouadenn harozel war an drevadenn Gembraek1 e Patagonia:Yn y ganrif wedyn cafwyd arweiniad Michael Jones a’r arbraw arwrol ar Wladfa Gymreig ym Mhatagonia:
Eno e vo ur chapel, hag ur skol gant ur sened ma vo an hen-yezh ur yezh azeuliñ ha kenwerzhañ, deskiñ ha gouarn. Eno savo ur vroad kreñv war un oaled Kembreat.Bydd yno gapel ac ysgol o senedd-dy a’r heniaith yn gyfrwng addoli a masnachu, dysgu a llywodraethu. Tyf yno genedl gref mewn cartref Cymreig.
Gerioù dispac’hel, programm dispac’hel. Betek hiziv emañ hon diouer a emskiant broadel, [hon emzivated a valc’hder broadel,] o herzel dimp kompren talvoudegezh hag harozegezh an degouezhiad e Patagonia. E linez Michael Jones eo oberenn Emrys ap Iwan. Heñvel e tagas Evan Evans an Eskibien Anglikan hag e tagas Emrys war abegoù Saoz e gevrenn (relijiel) ha mont dirazo evit arguziñ m’eo ar yezh Kembraek ar gudenn bolitikel pennañ a zo e Kembre, hag anien he divoud, ouzhpenn ma oa an eil hini an holl gudennoù politikel diouti. [Setu ma kavas hemañ da skrivañ ar flemmskrid brudet, Breuddwyd Pabydd wrth ei Ewyllys1, ha daoust ha n’eo ket reizh eta arguziñ e oa an Tad Ioan Elphin eus Kevredigezh Jezuz e flemmgan Ieuan Brydydd Hir a awenas da Emrys ap Iwan an Tad Morgan eus Kevredigezh Jezuz a gont istor adsavidigezh Kembre Gembraek e Breuddwyd Pabydd.]Geiriau chwyldroadol, rhaglen chwyldroadol. Hyd at heddiw mae’n diffyg ni o ymwybyddiaeth cenedl, [ein hamddifadrwydd ni o falchter cenedl,] yn rhwystro inni amgyffred arwyddocâd ac arwriaeth yr antur ym Mhatagonia. Yn llinach Michael Jones y mae gosod Emrys ap Iwan. Megis yr ymosododd Evan Evans ar yr Esgyb Eingl yr ymosododd Emrys ar achosion Seisnig ei enwad a mynd rhagddo i ddadlau mai’r iaith Gymraeg oedd prif fater politicaidd Cymru a chraidd ei bod, mai eilbeth oedd pob problem boliticaidd wrth hon. [Felly y cafwyd ganddo’r pamffled enwog Breuddwyd Pabydd wrth ei Ewyllys, a thybed nad iawn awgrymu mai’r Tad Ioan Elphin o Gymdeithas yr Iesu yn nychan Ieuan Brydydd Hir a roes i Emrys ap Iwan yntau y syniad am y Tad Morgan o Gymdeithas yr Iesu sy’n rhoi hanes atgyfodiad Cymru Gymraeg yn Breuddwyd Pabydd. ]
Ne ra anv Coupland eus Ieuan Brydydd Hir nemet evel unan eus barzhed kelc’h ar v-Morrised. ‘A somewhat eccentric Independent minister’1 eo Michael Jones hervezañ ha ned eus grik a-zivoud Emrys ap Iwan. Setu a ziskouez fraezh pegent aner, pegent dinerzh, pegent dibouez e buhez politikel Kembre hag en emdroadur he freder war ar sujedoù kevredigezhel e voe hengoun diogelaat ar yezh Kembraek. Dud iskis, [‘somewhat eccentric’,] o tibab ur wrimenn enk, enkter ar vroadelouriezh hag enkter ar yezh Kembraeg, e lec’h bali ledan ar gas da Westminster. Un hengoun a c’houzañv dismegañs ha heskin eo hengoun an difenn politikel a’r yezh Kembraeg. E Kembre e c’haller pardonañ pep tra, estreget bezañ stag a zevri ouzh ar yezh. Setu a c’houzañvas Ieuan Brydydd Hir, Michael Jones, ac Emrys ap Iwan. An dra nemetañ oc’h o c’henstagañ gant pep brasañ meuriad o c’henvroidi eo ar c’han broadel gaouiatañ zo en Europa.Nid yw Coupland yn sôn am Ieuan Brydydd Hir ond fel un o feirdd cwmni’r Morrisiaid. ‘A somewhat eccentric Independent minister’ yw Michael Jones ganddo, ac nid oes air am Emrys ap Iwan. Dyna ddangos yn deg mor ddieffaith, mor ddirym, mor ddibwys ym mywyd politicaidd Cymru ac yn natblygiad ei meddwl hi ar faterion cymdeithasol fu traddodiad amddiffyn yr iaith Gymraeg. Pobl od, [‘somewhat eccentric’,] yn dilyn llwybr cul, culni cenedlaetholdeb a chulni iaith, yn lle’r ffordd lydan sy’n arwain i Westminster. Traddodiad o ddioddef dirmyg ac erlid yw traddodiad amddiffyn politicaidd i’r iaith Gymraeg. Yng Nghymru gellir maddau popeth ond bod o ddifri ynglyn â’r iaith. Dyna brofiad Ieuan Brydydd Hir, Michael Jones, ac Emrys ap Iwan. Yr unig beth sy’n ddolen gyswllt rhyngddyn’ hwy a mwyafrif enfawr eu cyd-genedl yw’r anthem genedlaethol fwyaf celwyddog yn Ewrop.
Troomp bremañ war bleg ar yezh hiziv, enkadenn ar yezh en eil hanterenn an ugentvet kantved. Gwan pleg ar yezh. Bez’ voe un amzer, en ur maread dihuniñ ar werin etre 1860 ha 1890, spletus e vije bet diazezañ ar C’hembraeg da yezh kelenn er Skol-Veur, da yezh ar c’huzulioù bro nevez savet, da yezh c’hreanterezh. Ne zeuas ket un dra eus ar seurt da spered ar Gembreiz. Me gred din ned oa ket dibosupl an dra, gant amzer da heuliañ ur bolitikerezh reoliek evit ur rummad pe daou, etre an daou vrezel bed. Ned eo an dra-se posupl hiziv. Bez’ voe kemmadurioù kevredigezhel spontus e Kembre er palevarzhad kantved diwezhañ. Ur yezh war an diskar eo ar C’hembraeg e Kembre hiviziken, ur yezh wanoc’h wanañ hag a zo c’hoazh o wanaat.Trown felly at y sefyllfa bresennol, argyfwng yr iaith yn ail hanner yr ugeinfed ganrif. Mae hi’n sefyllfa wan. Bu amser, yng nghyfnod deffroad y werin rhwng 1860 a 1890, y buasai’n ymarferol sefydlu’r Gymraeg yn iaith addysg a’r Brifysgol, yn iaith y cynghorau sir newydd, yn iaith diwydiant. Ni ddaeth y cyfryw beth i feddwl y Cymry. Mi gredais i nad oedd y peth yn amhosibl, gydag amser ac o ddilyn polisi cyson am genhedlaeth neu ddwy, rhwng y ddau rhyfel byd. Heddiw nid yw hynny’n bosibl. Bu cyfnewidiadau cymdeithasol aruthrol yng Nghymru yn y chwarter canrif diwethaf. Iaith ar encil yw’r Gymraeg yng Nghymru mwaych, iaith lleiafrif a lleiafrif sydd eto’n lleihau.
Kemeromp ivez emzalc’h Gouarnamant Whitehall e-keñver ar C’hembraeg hiziv ha goude emzalc’h an dud e Kembre. Cheñchet en deus emzalc’h ar C’houarnamant en tu all da nep cheñchamant a voe e Kembre. Bezet sur, er Stad Warediat emañ daremprederezh etre Gouarnamant ha buhez kevredigezhel o tizhout pelloc’h eget na vije bet diarbennet er c’hantved diwezhañ. Ned eo ket ar c’helenn a bep seurt hag a bep derez a zo dindan evezh ar c’houarnamant bremañ, met meur a zoare diduamant war an eurioù goar, ar c’hleuboù hag ar c’hampoù yaouankiz, kelenn an oadourien, an teatr, an arz, ar post bihan hag ar post bras, a zo o tizhout hogos pep oaled ar Rouantelezh. Sevenadur pep korn-bro ha tiriad a zo azioutañ ur petra bennak a baeroniezh. Anavezout a ra Kuzul an Arzoù – hep hen anavezout betek re – gwirioù ar sevenadur Kembraek.Ystyriwn eto agwedd Llywodraeth Whitehall tuag at y Gymraeg heddiw ac wedyn agwedd pobl yng Nghymru. Y mae agwedd y Llywodraeth wedi newid rhagor nag unrhyw newid a fu yng Nghymru. Bid siwr y mae ymyrraeth Llywodraeth â bywyd cymdeithasol yn y Wladwriaeth Les yn cyrraedd ymhellach nag a ddychmygwyd yn y ganrif ddiwethaf. Nid addysg o bob math a gradd sy dan ofal y Llywodraeth bellach ond llawer math o adloniant oriau hamdden, clybiau a gwersylloedd ienctid, addysg oedolion, theatrau, celfyddyd, darlledu a theledu, sy’n cyrraedd bron i bob aelwyd yn y deyrnas. Y mae diwylliant pob bro a rhanbarth yn wrthrych rhyw gymaint o nodded. Mae’r Cyngor Celfyddydau yn cydnabod - er nad yn hael gydnabod - hawliau diwylliant Cymraeg.
An heuliadur eo m’en deus cheñchet ar C’houarnamant e savboent da veur a zerez. Ned eo ket lavarezhoù Matthew Arold eo kredo Whitehall hiziv. Ne gav ket mui d’an-unan eo ar C’hembraeg un torfed politikel. Pa skrivfed ul lizher Kembraek a-benn he c’has d’ur burev bennak eus ar galloud lec’hel Kembreat ha ned eo ket marteze e teuy ar respont e saozneg. P’her gasfed d’ur burev bennak e Whitehall pe e Cathays1 Park, posupl mat eo ma teufe ar respont e Kembraeg. Gallout a reer kinnig ar C’hembraeg evit arnodennoù ar servijoù publik. Er skolioù eo bremañ an Deskadurezh Stad a vroud ar Gembreiz da greskiñ evel ur vroad divyezhek, gant gounid ar pep gwellañ eus an daou ved, bed an tilherad Saoz, ned eo ket dindan an harzelloù da vat, met e-bourzh an eil klas Kembreat. A galz emañ rann vrasañ pennoù kelenn Kembre, lenneien Gembraek en o zouez, o welet un uhelvennad hael ha dellidus en dra-henn. Ez eus ac’hanon avat unan eus ar bihanniver magn a zo o welet ennañ ur marv dellezus ha tener hag obidoù digañvoù ar C’hembraeg.

1Kreizenn Velestradurel Gembre e Kerdiz.		Y canlyniad yw fod y Llywodraeth wedi newid ei safbwynt i raddau helaeth. Nid honiad Matthew Arnold yw credo Whitehall heddiw. Nid ystyrir y Gymraeg mwyach yn dramgwydd politicaidd. Ped ysgrifennid llythyr Cymraeg a’i anfon i unrhyw swyddfa awdurdod lleol Cymreig y mae’n fwy na thebyg mai yn Saesneg y deuai’r ateb. Pes anfonid i unrhyw swyddfa yn Whitehall neu yn Cathays Park, y mae’n fwy na phosib mai yn Gymraeg y deuai’r ateb. Gellir cynnig y Gymraeg ar gyfer arholiad y gwasanaeth sifil. Yn yr ysgolion y Weinyddiaeth Addysg bellach sy’n cymell y Cymry i dyfu’n genedl ddwy-ieithog, gan ennill y gorau o’r ddau fyd, byd y dec uchaf Seisnig a byd, nid dan yr hatsus yn llwyr, ond ar fwrdd yr ail ddobarth Cymreig. Y mae’r rhan fwyaf o lawer o arweinwyr addysg Cymru, llenorion Cymraeg yn eu plith, yn gweld hyn yn ddelfryd mawrfrydig a theilwng. Yr wyf innau’n un o’r lleiafrif hurt sy’n gweld ynddo farwolaeth barchus ac esmwyth ac angladd ddialar i’r Gymraeg.
Gallout a reer tennañ ur gentel a-bouez diouzh emzalc’h ar C’houarnamant. Ma c’houlennfe Kembre kaout ar C’hembraeg da yezh ofisiel par d’ar Saozneg, ned eo diouzh tu ar C’houarnamant na diouti dre ar Servijoù Publik e teuy an eneberezh. Ez-naturel e vefe droukpedennoù skañv gant ar bersoned o klask evit ur geriadur ha gant ar bizskriverezed o teskiñ reizhskrivañ, koulskoude e oar a-bell ar servijoù publik degemer dispac’hadennoù en Imparaerez Vreizhveuriat evel ur perzh a’n doareoù bemdeziek. Diouzh Kembre eo, diouti dre ar pennoù lec’hel ha dre o ofisourien, e teufe an eneberezh, garv, gourvennek, ferv.Gellir tynnu un wers o bwys oddi wrth agwedd y Llywodraeth. Pe hawliai Cymru o ddifri gael y Gymraeg yn iaith swyddogol gydradd â’r Saesneg nid o du’r Llywodraeth nac oddi wrth y Gwasanaeth Sifil y deuai’r gwrthwynebiad. Yn naturiol fe fyddai peth rhegi ysgafn gan glercod yn chwilio am eiriadur a chan ferched teipio yn dysgu sbelio, ond y mae’r gwasanaeth sifil wedi hen ddysgu derbyn chwyldroadau yn yr Ymerodraeth Brydeinig yn rhan o’r drefn feunyddiol. O Gymru, oddi wrth yr awdurdodau lleol ac oddi wrth eu swyddogion, y deuai’r gwrthwynebiad, yn gras, yn ddialgar, yn chwyrn.
Hogen, a-raok na grogfe ma meuleudigezh d’ar C’houarnamant da reiñ preder da nep e vefen o pennañ etrezek Ti al Lorded, hag-eñ e kavin ur poent all da ouzhpennañ? Ned eus goanag ebet en holl virvikenegezh ma teuje Gouarnamant Whitehall da zegemer ar savboent Kembraeg. Ned eo ket rediañ da gelenn ar C’hembraeg e skolioù Kembre, na c’hoazh rediañ d’ur c’helenn efedus war ar C’hembraeg, perzh eus labour an Deskadurezh Stad. Bountañ, skoazellañ, kalonekaat— laouen. Met broc’hañ Kuzul Bro Kervarzhin? Ne gredin ket ‘ta. De minimis non curat lex1. N’astenno ket ur biz ar C’houarnamant evit lakaat he c’hrabanoù war ur bihanniver a zo ken didalvez e bouez politikel, ken truezus e stad diskoazell, ha ken dic’houest d’en em zifenn e-unan hag eo ar bihanniver Kembraek e Kembre.Eithr rhag i’m gweniaith i’r Llywodraeth beri i neb amau fy mod i’n anelu at Dy’r Arglwyddi, a gaf i chwanegu pwynt arall? Nid oes obaith fyth fythoedd i Lywodraeth Whitehall fabwysiadu safbwynt Cymreig. Nid yw’n rhan o dasg y Weinyddiaeth Addysg orfodi’r Gymraeg ar ysgolion Cymru na hyd yn oed orfodi dysgu effeithiol ar y Gymraeg. Cymell, cefnogi, calonogi-purion. Ond digio Cyngor Sir Gaerfyrddin? ‘Choelia’ i fawr. De minimus non curat lex. Nid estyn y Llywodraeth fys i achub lleiafrif sy mor boliticaidd aneffeithiol, mor druenus ddihelp, mor anabl i’w amddiffyn ei hun ag yw’r lleiafrif Cymraeg yng Nghymru.
Eveshait kaz Traoñienn Tryweryn ha Capel Celyn. Pe abeg he doa pobl Gembre da enebiñ ouzh raktres Kuzul-kêr Liverpool beuziñ ar flondrenn hag ar gêriadenn en ur virlenn evit greanterezhioù ar gêr? Gwir eo e vo bras meurbet ar gounid evit Greanterezh Liverpool. Gwir eo e c’hallje kenlabourerezh kuzulioù broioù Hanter-noz Kembre o devout savet un doare gwelloc’h evit mad e vroiz, kard ur c’hantved zo. Kustum kuzulioù broioù Kembre eo nac’hañ kenlabourat gant ar re all hep bezañ rediet, ha nac’hañ kement hag e c’hallont pep striv evit cheñch o c’henreizhadur hag o c’henaozadur. Ned oa ket c’hoazh en dra-se ar pennabeg evit enebiñ ouzh raktres Liverpool. Edo ar raktres o tismantrañ ur gevredigezh unyezhek e maezioù unan eus tiriadoù istorel Meirion.Ystyriwch fater Cwm Tryweryn a Chapel Celyn. Pa achos a oedd i bobl Cymru wrthwynebu cynllun Corfforaeth Lerpwl i foddi’r dyffryn a’r pentre a throi’r fro yn gronfa ddwr i ddiwydiannau’r ddinas? Mae’n wir fod yr elw economaidd i Gorfforaeth Lerpwl yn enfawr. Mae’n wir y gallasai cydweithrediad cynghorau sir Gogledd Cymru fod wedi codi trefn well er budd i’w broydd chwarter canrif yn gynt. Arfer cynghorau sir Cymru yw gwrthod cydweithredu â’i gilydd heb eu gorfodi, a gwrthod hyd y gallant bob cais i newid eu cyfansoddiad a’u trefn. Nid hynny chwaith mo’r rheswm dros wrthod cynllun Lerpwl. Yr oedd y cynllun yn chwalu cymdeithas Gymraeg uniaith yn un o ardaloedd gwledig hanesyddol Meirion.
Difenn ur yezh, difenn ur gevredigezh an hini eo, difenn oaledoù ha familhoù. Hiziv ne c’hall ket Kembre dougen gant pulluc’hañ tiegezhioù Kembraek. Rouez hag izil int-i. Emgavioù holl bennoù-bras lec’hel Kembre dindan brezidantelezh Aotrou Maer Kerdiz a savas a-enep mennad Liverpool. Tremen flour a reas ar mennad. Ur gêr veur eo Liverpool hag he levezon bolitikel zo ken divent all. Pe C’houarnamant a c’hallfe lakaat kompez ur gumuniezh vihan maezoù truezek Kembre er skudell e-tal buzadoù ekonomikel Kuzul-kêr Liverpool? Neket bugelek, met dizonest e oa tamall Ministr an Aferioù Kembreat evit na ziarbennas ket ar mennad. Hon preder-ni, hon karg-ni, ni nemetken, a oa Tryweryn. Hogen ‘Neket Gouezeled a zo ac’hanomp’ eme kelaouenn an dud a oa piaou d’an difenn. Ha kavout a ra deoc’h ne daoljod ket pled war an dra-se e burevioù ar C’houarnamant ha lakaet e pleustr eno gant al lavar Kembreat klasel all, Bread before beauty? Petra a voe an heuliad? Emañ Kembre diroget etre daou d’ar Sulioù, ur Gembre Gembraek har ur Gembre Saoznek. Ned eo an dra-se met ur brouenn m’he deus ar C’houarnamant kemeret muzul izilded ar Gembre Gembraek ha nad eus mui redi d’en em boaniañ ganti. Hag emañ Gwylfa, Menai hag Eryri neuze kailharet da bourvezañ tredan Lancashire.Amddiffyn iaith, amddiffyn cymdeithas ydyw, amddiffyn cartrefi a theuluoedd. Heddiw ni all Cymru fforddio chwalu cartrefi’r iaith Gymraeg. Maen’ nhw’n brin ac yn eiddil. Bu cynadleddau o holl awdurdodau lleol Cymru dan lywyddiaeth Arglwydd Faer Caerdydd yn protestio yn erbyn mesur Lerpwl. Aeth y mesur drwy’r Senedd yn rhwydd. Y mae Lerpwl yn ddinas fawr boblog a’i dylanwad politicaidd yn aruthrol. Pa Lywodraeth allai osod cymdeithas fechan wledig dlawd Gymreig yn y glorian yn erbyn buddiannau economaidd Corfforaeth Lerpwl? Nid plentynnaidd, eithr anonest, oedd beio’r Gweinidog dros Gymru am na rwystrodd ef y mesur. Ein mater ni, ein cyfrifoldeb ni, ni’n unig, oedd Tryweryn. Ond ‘Nid Gwyddelod mohonom’ meddai cylchgrawn y bobl oedd piau’r amddiffyn. A dybiwch chi na chraffwyd ar hynny yn swyddfeydd y Llywodraeth a’i osod yno gyda’r slogan Cymraeg clasurol arall, Bread before beauty? Be’ fu’r canlyniad? Y mae Cymru heddiw wedi ei rhwygo’n ddwy ar y Suliau, Cymru Gymraeg a Chymru Saesneg. Nid yw hynny ond praw fod y llywodraeth wedi cymryd mesur eiddilwch Cymru Gymraeg ac nad rhaid mwy ymboeni amdani. Ac y mae Gwylfa a Menai ac Eryri yn awr i’w halogi i borthi trydan Lancashire.
Un abeg all a zo d’ar perag ned eo ket ret d’ar C’houarnamant en em boaniañ e-keñver ar Gembre Gembraek. Gallout a ra-hi dilezel homañ d’an aotrouniezhoù lec’hel ha d’ar strolladoù politikel e Kembre. Reoù zo e-touez izili ar parlamant evit Kembre eo a waskas war ar C’houarnamant a-benn na vije ket rekiset ar C’hembraek, zoken en ofisoù emouestlet gant ar sevenadur Kembreat e Breizh. Arouezek dreist penn eo arsailhadennoù lies pennoù-bras lec’hel Kembreat war an Eisteddfod Genedlaethol e Su Kembre.Y mae rheswm arall pam nad rhaid i’r Llywodraeth ymboeni ynghylch Cymru Gymraeg. Gall hi adael hynny i’r awdurdodau lleol Cymreig a’r pleidiau politicaidd yng Nghymru. Rhai ymhlith yr aelodau seneddol Cymreig a wasgodd ar y Llywodraeth nad rhaid wrth Gymraeg hyd yn oed mewn swyddi yn ymwneud â diwylliant Cymreig yng Nghymru. Arwyddocaol dros ben yw ymosodiadau amryw awdurdodau lleol Cymreig yn Neau Cymru ar yr Eisteddfod Genedlaethol.
Nac’hañ reiñ skod dezhi pe reiñ skoazell dezhi a reont en abeg mard eo un ensavadur Kembraek eo hi. Gourc’hemenn a reont e vije troet unan eus ar pemp devezh en un deiz Saoznek a-raok kemer perzh enorus en he dalc’hadur. Setu an doare a fallagriezh ene ha spered a zo un drugar d’ar psikiatrourien, koulskoude eo ar spered war gresk e Su Kembre hag e c’hall hastañ diwezh an Eisteddfod. Neket un ensavadur ofisiel pe melestradurel a zo anezhi. Krouidigezh ar Gembre Gembraek eo an hini, an arouez nemetañ a chom a un unaniezh istorel broad Kembre, ar glad Kembreat nemetañ. Hogen emañ lies a bennoù ar strolladoù politikel hag a bennoù an aotrouniezhoù lec’hel e Kembre a zo ganto binim ouzh ar C’hembraeg. Hag ez eus milieroù war vilieroù a labourerien dir, glaou, niloñs hag ar micherioù nevez a beb seurt ha ne ouzont ket pelloc’h na betek bezoud ar yezh.Gwrthodant gyfrannu tuag ati neu gyfrannu cil-dwrn tuag ati oblegid mai sefydliad Cymraeg yw hi. Hawliant droi diwrnod o’i phum niwrnod hi yn ddydd Saesneg cyn cyfrannu at ei chynnal hi’n anrhydeddus. Dyna’r math o wyrdroad enaid a meddwl sy’n wynfyd o broblem i’r seiciatrydd, ond y mae’r ysbryd ar gynydd yn Neau Cymru a gall frysio diwedd yr Eisteddfod. Nid sefydliad swyddogol na chyfreithiol na gweinyddol mohoni. Creadigaeth Cymru Gymraeg yw hi, yr unig sumbol sy’n aros o undod hanesyddol cenedl y Cymry, yr unig muthos Cymreig. Ond y mae amryw o arweinwyr y pleidiau politicaidd ac o arweinwyr awdurdodau lleol yng Nghymru a chanddynt wenwyn i’r Gymraeg. Ac y mae miloedd ar filoedd o weithwyr dur a glo a neilon a’r crefftau newydd o bob math na wyddan’ nhw ddim bellach hyd yn oed fod yr iaith.
Ken gourdrouzus all eo tro spered ar c’huzulioù-bro hag aotrouniezhoù lec’hel an tiriadoù Kembraek. Ned eus ket ganto met ur respont da gudenn digresk ar boblañs er maezioù, da lavarout eo broudañ ar C’houarnamant da zegas dezho ivez friturioù ha greanterezhioù a Vro-Saoz ha pediñ kevredadoù kêrioù evel Birmingham da sevel bannlevioù en Enez Von, pe Meirion, pe Bro Trefaldwyn. Ministr an Aferioù Kembreat a ra e seizh gwellañ gant skoazell kevrennoù a’r servijoù publik evit kas war-raok ar bolitikerezh-mañ; ha neket en aner avat. Hag evelato e lavaras al Lord Brecon e-unan e oa un druez ne reont ket muioc’h an toleadoù Kembraek evit sevel greanterezhioù o-unan e lec’h gervel bemdez-c’houloù sikour en diavaez. Ne lavarin ken un dra diwar-benn ar bolitikerezh a-vremañ: un tach all eo en arched ar yezh Kembraeg. N’eo ket ret ouzhpennañ m’emañ tuadur ekonomikel Breizh Veur gant ar c’hreizennadur dizehan war c’hreanterezhioù o bountañ ar C’hembraeg evel drailhenn ouzh ar c’horn, pare d’e vannañ war ar bern-teilh.Llawn mor fygythiol yw agwedd meddwl cynghorau sir ac awdurdodau lleol y parthau Cymraeg. Nid oes ganddynt ond un ateb i broblem nychdod y broydd gwledig, sef pwyso ar y Llywodraeth am ddwyn iddynt hwythau ffatrïoedd a diwydiannau o Loegr, a gwahodd corfforaethau dinasoedd megis Birmingham i sefydlu maestrefi ym Môn neu Feirion neu Sir Drefaldwyn. Mae’r Gweinidog Materion Cymreig yn gwneud a fedro gyda chymorth adrannau o’r gwasanaeth sifil i hybu’r polisi hwn; nid yn ofer chwaith. Ond dywedodd Arglwydd Brecon ei hun ei bod hi’n drueni na wnai’r ardaloedd Cymraeg fwy i gychwyn diwydiannau eu hunain yn hytrach na galw byth a beunydd am gymorth o’r tu allan. Ni ddywedaf i ond hyn am y polisi yn awr: hoelen arall yw hi yn arch yr iaith Gymraeg. Nid rhaid ychwanegu fod holl duedd economaidd Prydain Fawr gyda’r canoli fwyfwy ar ddiwydiannau yn gwthio’r Gymraeg fel clwt i gornel, yn barod i’w daflu ar y domen.
Ha dispi eo ar saviad? Ya, evel just, mard omp a-du d’en em zigaloniñ. N’eus ket kletoc’h er bed eget en em zigaloniñ. Goude e c’hall an nen mont war-raok ha bourrañ ar vuhez.A ydy’r sefyllfa yn anobeithiol? Ydy’, wrth gwrs, os bodlonwn ni i anobeithio. ‘Does dim yn y byd yn fwy cysurus nag anobeithio. Wedyn gall dyn fynd ymlaen i fwynhau byw.
Emañ hengounioù politikel ar c’hantvedoù, emañ holl duadurioù ekonomikel an deizioù-mañ, a-enep kendalc’hidigezh ar C’hembraeg. Ne c’hall cheñch an dra-se met mennadur, youl, stourm, aberzh, striv. Ha kavout an dro a rin da c’hervel hoc’h evezh war istor an Ao. hag an It. Trefor Beasley. Glaouaer eo an Ao. Beasley. En Ebrel 1952 e prenas-eñ gant e wreg ur pennti e Llangennech nepell a Lanelli, en ul lec’h ma kaver nav pep a zek den a zo kembraegerien. Er c’huzul lec’hel m’eo Llangennech perzh dezhañ ez eo kembraeger pep kadoriad: ha neuze ivez kargidi ar c’huzul. Diwar se, pa zeuas dezho ar gemennadenn o c’hourc’hemenn paeañ an taos lec’hel diouzh The Rural District Council of Llanelly e c’houlennas an It. Beasley evit he c’haout e Kembraeg. Nac’hañ a rejod. Nac’hañ a reas hi ivez talañ anez he c’haout a rafe. Gourc’hemenn a reas hi hag an Ao. Beasley ouzhpenn un dousenn a wezhioù dirak lez ar varnerien. Ar re v-Beasley a bouezas war ma vefe dalc’het al lez e Kembraeg. Teir gwezh e voe urcherien o tennañ arrebeuri diouzh o zi ha gwerzh ar pezhioù arrebeuri a oa kalz brasoc’h eget an taos a c’houlenned. Kenderc’hel a reas an dra-se e-pad eizh bloaz. E 1960 e tegemeras ar re v-Beasley ur gemennadenn divyezhek evit goulenn an taos lec’hel diouzh Kuzul Tachenn Blouezat Llanelli, gant ar C’hembraeg war an notenn peurgevatal ouzh ar Saozneg. N’emañ ket ganin ar gwir da lavarout pegement a goustas an dra-se en arc’hant d’ar re v-Beasley. Glev kaer a voe keneiled, en o zouez tud a lezenn hag alvokaded. O c’haz a zeuas da derc’hel un evezh broadel, hag ar c’hazetennoù hag ar postoù bras ha bihan da nec’hamant bemdeziek evito. Dedennus ha pouezus e voe an arguzennoù el lez. Da skouer, respont kargad an taos d’an Ao. Wynne Samuel: ‘Ned eus ket ur redigezh ebet war ar c’huzul da voulañ notennoù a vefe o c’houlenn an taos en ur yezh bennak estreget ar Saozneg.Y mae traddodiad politicaidd y canrifoedd, y mae holl dueddiadau economaidd y dwthwn hwn, yn erbyn parhad y Gymraeg. Ni all dim newid hynny ond penderfyniad, ewyllys, brwydro, aberth, ymdrech. A gaf i alw eich sylw chi at hanes Mr a Mrs Trefor Beasley. Glowr yw Mr Beasley. Yn Ebrill 1952 prynodd ef a’i wraig fwthyn yn Llangennech gerllaw Llanelli, mewn ardal y mae naw o bob deg o’i phoblogaeth yn Gymry Cymraeg. Yn y cyngor gwledig y perthyn Llangennech iddo y mae’r cynghorwyr i gyd yn Gymry Cymraeg: felly hefyd swyddogion y cyngor. Gan hynny, pan ddaeth papur hawlio’r dreth leol atynt oddi wrth The Rural District Council of Llanelly, anfonodd Mrs Beasley i ofyn am ei gael yn Gymraeg. Gwrthodwyd. Gwrthododd hithau dalu’r dreth nes ei gael. Gwysiwyd hi a Mr Beasley dros ddwsin o weithiau gerbron llys yr ustusiaid. Mynnodd Mr a Mrs Beasley fod dwyn y llys ymlaen yn Gymraeg. Tair gwaith bu’r beiliod yn cludo dodrefn o’u ty nhw, a’r dodrefn yn werth llawer mwy na’r dreth a hawlid. Aeth hyn ymlaen am wyth mlynedd. Yn 1960 cafodd Mr a Mrs Beasley bapur dwy-ieithog yn hawlio’r dreth leol oddi wrth Gyngor Dosbarth Gwledig Llanelli, a Chymraeg y bil lawn cystal â’i Saesneg. Nid oes gennyf i hawl i ddweud beth a gostiodd hyn oll yn ariannol i Mr a Mrs Beasley. Bu cyfeillion yn lew iawn, gan gynnwys cyfreithwyr a bargyfreithwyr. Aeth eu helynt yn destun sylw gwlad, a’r papurau newydd a’r radio a’r teledu yn boen beunyddiol iddynt. Yr oedd yr achosion yn y llys yn ddiddorol a phwysig. Er enghraifft, ateb swyddog y dreth i Mr Wynne Samuel: ‘Nid oes unrhyw rwymedigaeth ar y Cyngor i argraffu’r papurau sy’n hawlio’r dreth mewn unrhyw iaith ond Saesneg.‘
E kreiz ar brezel diwezhañ, en Here 1941, dre striv pouezusañ Undeb Cymru Fydd1 e tegasjod ur c’houlennadeg d’ar Parlamant, ur c’houlennadeg a lakaas tro pevar c’hant mil a Gembreiz o anv enni, o c’houlenn ul lezennYng nghanol y rhyfel diwethaf, yn Hydref 1941, trwy ymdrech bwysicaf Undeb Cymru Fydd cyflwynwyd deiseb i’r Senedd, deiseb y torrodd tua phedwar can mil o Gymry eu henwau wrthi, yn erfyn am ddeddf
A ray d’ar Yezh Kembraeg gwirioù kevatal ouzh ar Yezh Saozneg e pep doare Melestradurezh ar Reizh ha Servijoù Publik e Kembre.A wna’r laith Gymraeg yn unfraint â’r laith Saesneg ym mhob agwedd ar Weinyddiad y Gyfraith a’r Gwasanaethau Cyhoeddus yng Nghymru.
Hogen, goude al labour meur, o tastum anvioù hag o ren prezegennoù ez eas an izili parlamantel Kembreat da gevrinellat gant an Ao. Herbert Morrison, Sekretour an Diabarzh an ampoent. An heuliad a voe Welsh Court Act, 1942, ul lezenn barlamantel a rae fae a bep ratozh ar c’houlennadeg hag a lezas c’hoazh ar Saozneg da yezh ofisiel nemeti el lezioù-barn hag er servijoù publik tout. Ouzh houmañ e tavee kargad an taos e Llanelli.Ond wedi’r llafur mawr a’r hel enwau a chynadleddau aeth yr aelodau seneddol Cymreig i gyfrinachu â Mr Herbert Morrison, yr Ysgrifennydd Cartref ar y pryd. Y canlyniad fu’r Welsh Courts Act, 1942, deddf seneddol a ddiystyrodd holl fwriad y ddeiseb ac a adawodd y Saesneg o hyd yn unig iaith swyddogol y llysoedd cyfraith a’r gwasanaethau cyhoeddus oll. At hynny y cyfeiriodd swyddog y dreth yn Llanelli.
Saveteiñ ar C’hemraeg a c’haller. Emañ c’hoazh ar C’hembraeg ul lodenn ec’hon a-walc’h a zouar Kembre ha n’eo ket ar bihanniver c’hoazh re zister. Skouer ar re v-Beasley a ziskouez penaos e tleer mont ganti. A-hed eizh bloavezh striv e c’houlennas an It. Beasley, ur Gembreadez all a’n tolead plouezat, evit ur gemennadenn daos e Kembraeg. Ar pezh ne c’haller en ober a-zere hepken en tachennoù-hont m’emañ ar Gembraegerien en un niver fetis a’r boblañs an hini. Deomp dezhi a-zevri ha hep treiñ ha distreiñ betek ma teuy da vezañ dibosupl dougen ren afer ar c’houarnamant lec’hel nag hini ar c’houarnamant kreiz hep ar C’hembraeg. Gourc’hemennomp e vefe ar gemennadenn daos e Kembraeg pe e Kembraeg hag e Saozneg. Kas keloù d’ar Portvestr Hollek na baeimp an aotre-bloaz war-bouez n’he c’haout e Kembraeg. Mennomp e teuy pep galvadenn d’al lez-varn e Kembraeg. Neket politikerezh a-unanoù, unan amañ, unan a-hont dre zegouezh, e vo an dra-mañ. Goulenn e vefe d’en reizhañ ha fiñval kammed-ha-kammed gant kas keloù ha reiñ amzer d’ar c’hemmadurioù. Ur bolitikerezh a emsav eo-hi hag an emsav-se a zo da vezañ en tachennoù m’emañ ar C’hembraeg ur yezh komzet bemdez enno. Goulenn ma vefe pep kemennadenn ha pep follenn ofisiel a denn a zilennadegoù lec’hel pe parlamantel e Kembraeg. Sevel ar C’hembraeg da penn bec’h melestradurel an tolead hag ar vro.Fe ellir achub y Gymraeg. Y mae Cymru Gymraeg eto’n rhan go helaeth o ddaear Cymru ac nid yw’r lleiafrif eto’n gwbl ddibwys. Dengys esiampl Mr a Mrs Beasley sut y dylid mynd ati. Trwy wyth mlynedd ymdrech Mrs Beasley, un Cymro arall yn y dosbarth gwledig a ofynnodd am bapur y dreth yn Gymraeg. Peth na ellir ei wneud yn rhesymol ond yn unig yn y rhannau hynny y mae’r Cymry Cymraeg yn nifer sylweddol o’r boblogaeth yw hyn. Eler ati o ddifri a heb anwadalu i’w gwneud hi’n amhosibl dwyn ymlaen fusnes llywodraeth leol na busnes llywodraeth ganol heb y Gymraeg. Hawlier fod papur y dreth yn Gymraeg neu yn Gymraeg a Saesneg. Rhoi rhybudd i’r Postfeistr Cyffredinol na thelir trwyddedau blynyddol oddieithr eu cael yn Gymraeg. Mynnu fod pob gwys i lys yn Gymraeg. Nid polisi i unigolion, un yma, un acw ar siawns mo hyn. Byddai gofyn ei drefnu a symud o gam i gam gan roi rhybudd a rhoi amser i gyfnewidiadau. Polisi i fudiad yw ef a’r mudiad hwnnw yn yr ardaloedd y mae’r Gymraeg yn iaith lafar feunyddiol ynddynt. Hawlio fod pob papur etholiad a phob ffurflen swyddogol yn ymwneud ag etholiadau lleol neu seneddol yn Gymraeg. Codi’r Gymraeg yn brif fater gweinyddol y dosbarth a’r sir.
Marteze e lavarot-hu n’en gallfed biken, ne gavfed biken a-walc’h a Gembreiz da sevel a-du ha da reizhañ an dra en ur stourm a-bouez hag a-nerzh. ‘Meus aon e vefe ar gwir ganeoc’h. Kement a zalc’hin eo ma’z eus aze ar ratozh politikel nemeti a dalvez d’ur C’hembreat en em poaniañ ganti hiziv. Gouzout a ouzon an diaesterioù. A-ziwar bep tu e skoy ar gorventenn. Embann a reor e vefe seurt stourm ul lazh evit hon chañsoù da zisachañ friturioù Saoz d’ar maezioù Kembraek; ha hep mar, neuze, e vefe. Aes da lavarout e teufe, bemdez-c’houloù, goapaerezh ha fae diotach kazetennerien Saoznek. Drouklaouen e vefe kargidi an aotrouniezhoù lec’hel ha kalz kuzulioù-bro, da eilañ ar breugal a voe e Taolead Plouezat Llanelli. Pounner e vefe an telloù-kastiz el lezioù-barn, ha diwar nac’hañ o faeañ e vefe koustus an heuliadoù, daoust na vo ket koustusoc’h eget kabaliñ dilennadegoù parlamantel hep pal. Ne nac’han ket ne vefe ket ur maread a gasoni, a heskin hag a zaelioù, kentoc’h eget ar garantez peoc’hek a zo ken anat e buhez politikel Kembre hiziv an deiz. Ned eo ket nebeutoc’h eget un dispac’h an hini adsevel ar yezh Kembraeg e Kembre. Dre doareoù dispac’hel nemetken e teuy an trec’h. Marteze e tougfe ar yezh an emrenerezh d’he heul: n’ouzon ket. Pouezusoc’h eo ar yezh eget an emrenerezh. D’am meno, mard he defe Kembre un doare emrenerezh a-raok anavezout ar yezh Kembraek da yezh ofisiel e pep servij an aotrouniezhoù lec’hel ha broadel en tiriadoù Kembraek hon bro ne vefe biken er bed un yezh ofisiel anezhi, hag e vefe marv ar yezh abretoc’h na vo he marv dindan C’houarnamant Vro-Saoz.Efallai y dywedwch chi na ellid hynny fyth, na cheid fyth ddigon o Gymry i gytuno ac i drefnu’r peth yn ymgyrch o bwys a grym. ‘Hwyrach eich bod yn iawn. Y cwbl a ddaliaf i yw mai dyna’r unig fater politicaidd y mae’n i Gymro ymboeni ag ef heddiw. Mi wn yr anawsterau. Byddai’n stormydd o bob cyfeiriad. Fe daerid fod y cyfryw ymgyrch yn lladd ein siawns i ddenu ffatrïoedd Seisnig i’r ardaloedd gwledig Cymraeg; a diau mai felly y byddai. Hawdd addo y byddai gwawd a dirmyg y sothach newyddiadurwyr Saesneg yn llaes feunyddiol. Byddai dig swyddogion yr awdurdodau lleol a llawer cyngor sir yn ail i’r bytheirio a fu yn Nosbarth Gwledig Llanelli. Byddai’r dirwyon yn y llysoedd yn drwm, ac o wrthod eu talu byddai’r canlyniadau’n gostus, er nad yn fwy costus nag ymladd etholiadau seneddol diamcan. Nid wyf yn gwadu na byddai cyfnod o gas ac erlid a chynnen yn hytrach na’r cariad heddychol sydd mor amlwg ym mywyd politicaidd Cymru heddiw. Nid dim llai na chwyldroad yw adfer yr iaith Gymraeg yng Nghymru. Trwy ddulliau chwyldro yn unig y mae llwyddo. Efallai y dygai’r iaith hunan-lywodraeth yn ei sgil: ‘wn i ddim. Mae’r iaith yn bwysicach na hunan-lywodraeth. Yn fy marn i, pe ceid unrhyw fath o hunan-lywodraeth i Gymru cyn arddel ac arfer yr iaith Gymraeg yn iaith swyddogol yn holl weinyddiad yr awdurdodau lleol a gwladol yn y rhanbarthau Cymraeg o’n gwlad, ni cheid mohoni’n iaith swyddogol o gwbl, a byddai tranc yr iaith yn gynt nag y bydd ei thranc hi dan Lywodraeth Loegr.

Footnotes

  1. Daveiñ a ra Lewis ouzh ar brezel yen, pehini a c’hourdrouze da ziskoulmañ holl gudennoù ar Gembreiz d’ar mare-se. ↩

  2. A-holl-viskoazh eo bet politikerezh al lezennerezh degas ar Saozneg e Kembre. ↩

  3. [Bepred e tle bezañ youl ur Gouarnamant kas e berc’henniezhioù, kement ha posupl, peurunvan…] Abred pe ziwezhat, e ranko marteze bezañ dilamet al lamm yezh etre Kembre ha Bro-Saoz… un darvoud hag a zo c’hoantaus evit ar gevredigezh hag ar politikerezh. ↩

  4. Akademiezh Kerdiz an Deskadurezh Stad a c’hallfed lavarout ivez, hervez ar c’hiz c’hall da lavarout an traoù. ↩

  5. Llyfrau gleision: Al levrioù glas a oa ul lesanv boutin evit an enklaskoù parlamantel. An hini daveet amañ a zo un enklask war stad an deskadurezh e Kembre er bloazioù 1846-7, d’ar memes mare ma rae e freuz an Naon Bras en Iwerzhon. https://en.wikipedia.org/wiki/Treachery_of_the_Blue_Books ↩ ↩2

  6. Adroddiad ar Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd, troet e Saozneg gant Welsh in Education and Live ↩

  7. Wynne, Ellis(1703) Gweledigaetheu y Bardd Cwsc ↩

  8. Taylor, Jeremy (1650) The Rules and Exercices of Holy Living ↩

  9. Gosodedigaethau Cymdeithas y Cymmrodorion ↩

  10. Coupland, Sir Reginald (1954) Welsh and Scottish Nationalism: A Study ↩

  11. “Ma zolead a daolenn anadenn ur yezh ispisial [— kempredel eo amañ ster ‘ispisial’, ur yezh a zo diouti perzh d’ar bobl-se —] o tispartiañ ar yoc’had eus rannad grec’h ar gevredigezh; [hag evel un anadenn da-heul,] e taolenn ar yoc’had-mañ oc’h en em ouestlañ da fredoù en o enepañ, [e lec’hioù n’int ket gwall bell an eil re eus ar re all;] bezet, eus un tu, ar gouerien c’harv ha kentidik a vev er baourentez ha distrewet tanav; eus an tu all, an deuzerien ha mengleuzierien, o c’hadaliñ er builhentez, ha berniet tout er fetisañ daspugnadegoù. [Ul lanv dizehan a zivroadur a ’n em stal eus ar c’hentañ penn pellañ d’egile … Dibosupl e vije taolenniñ un enebiezh vrasoc’h … eget dre geñveriañ ar vro etre ar sterioù Teuwi ha Teivi (maezioù hanter-noz Bro Kervarzhin) gant Merthyr Tudful, Dowlais, Maesteg, Cwmafan (o-femp kêrioù greantel) … Hogen, ar familhoù a dremen bemdez eus an eil arvest d’egile, ne eilpennont ket, evelatao, an tu d’o stad er gevredigezh. Daoust d’un dachennad nevez ha digeriñ dirazo, n’eo ket ledanoc’h eo homañ. N’int nep pred mistri … ] Chom a reont an hevelep pobl. Pa vije war ar maez, pe e-touez ar fornezioù ne gaver morse an den kembraek e krec’h ar skeul sokial …] Kement en e di nevez hag en e di kozh, ar yezh a zalc’h anezhañ kloz dindan harzelloù, o vezañ diouti unan na c’haller na degemer nag embann ar rekisat a geleier enni. [Ur yezh a labouradur-douar mod-kozh eo, a deologiezh hag a vuhez simpl diwar ar maezioù, pa ’z eo ar bed holl a-ziavaez dezhañ e Saozneg … ]” ↩

  12. Williams, D J (1959) Yn Chwech ar Hugain Oed ↩

  13. “o c’hadaliñ er builhentez” ↩

  14. Encyclopaedia cambrensis: Y gwyddoniadur cymreig (1854-1879) ↩

  15. Pe Brut y Brenhynedd, anavezetoc’h en e anv latin Historia Regum Brittaniae, gant Jafrez Menoe. ↩

  16. Kenstrivadegoù barzhoniezh Kembraek. ↩

  17. “Kement en e di nevez hag en e di kozh ar yezh a zalc’h anezhañ kloz dindan harzelloù … Ar re a-us a zo akuitet traken dre zerc’hel o diouiziegezh anezhañ. Dilezet eo da vevañ en ur bed-dindan drezañ e-unan, hag ar gevredigezh ha mont gant he hent, end-eeun dreist d’e benn.” ↩

  18. ↩